تاریخچه بوسه | چرا انسان‌ها از هزاران سال پیش همدیگر را می‌بوسند؟

ريشه‌هاي زيست‌شناختي و فرگشتي بوسه

از ديدگاه فرگشتي، بوسه را نمي‌توان صرفاً عادتي فرهنگي دانست؛ بلکه رفتاري است که ريشه در تاريخ تکاملي انسان دارد و احتمالاً به‌عنوان سازگاري زيستي يا بازمانده‌اي از رفتارهاي اجدادي شکل گرفته است. مطالعات جديد در انسان‌شناسي زيستي نشان مي‌دهند که شکل لب‌به‌لب بوسه احتمالاً از مرحله نهايي رفتار «گروومينگ» (grooming) ميان اجداد انسان و ميمون‌هاي بزرگ (great apes) منشأ گرفته است. در دنياي پريمات‌ها، گروومينگ رفتاري است هم‌زمان بهداشتي و پيوندساز که با ترشح اندورفين‌ها باعث کاهش استرس و افزايش همدلي مي‌شود. با از دست رفتن مو در هومينيدها (hominids)، جلسات طولاني گروومينگ کاهش يافت، اما مرحله نهاييِ آن يعني تماس لب‌ها و مکش براي پاک‌سازي ذرات آلودگي به‌صورت آييني نمادين باقي ماند و به رفتاري براي اعلام اعتماد تبديل شد. بر اساس اين ديدگاه، بوسه در انسان نوعي «گروومينگ نهايي» است که به جاي زدودن آلودگي فيزيکي، تنش رواني را مي‌زدايد و پيوند اجتماعي را تحکيم مي‌کند. پژوهش‌هاي تطبيقي ميان شامپانزه‌ها و بونوبوها نشان داده‌اند که تماس دهاني در اين گونه‌ها اغلب پس از تعارضات گروهي و در موقعيت‌هاي آشتي‌جويانه رخ مي‌دهد. اين شباهت رفتاري از اين فرضيه حمايت مي‌کند که بوسه در انسان‌ها نيز ممکن است ريشه در کارکردي اجتماعي و آرام‌بخش داشته باشد. برخلاف فرضيه «پرماستيکيشن» (premastication) يا جويدن مقدماتي غذا، که بوسه را به تغذيه دهان‌به‌دهان نسبت مي‌دهد، مدل «گروومر نهايي» توضيح مي‌دهد چرا بوسه در تمام گروه‌هاي سني و حتي در نبود زمينه غذايي نيز مشاهده مي‌شود. برخي يافته‌هاي ژنتيکي نيز نشان داده‌اند که تماس دهاني احتمالاً سابقه‌اي بسيار کهن دارد و حتي نئاندرتال‌ها و انسان‌هاي مدرن، بيش از صد هزار سال پيش، ممکن است از اين طريق بزاق خود را مبادله کرده باشند. چنين داده‌هايي نشان مي‌دهد که بوسه نه پديده‌اي مدرن، بلکه يکي از کهن‌ترين راه‌هاي ابراز اعتماد و پيوند ميان انسان‌هاست.

تبادل ميکروبي و انتخاب جفت

بوسه از ديدگاه زيستي فراتر از يک تماس فيزيکي ساده است و مي‌توان آن را آزمايشگاهي زنده براي بررسي شيمي بدن دانست. تبادل بزاق هنگام بوسيدن، ترکيبات شيميايي و ميکروبي را بين دو فرد جابه‌جا مي‌کند. اين فرآيند نه‌تنها حس صميميت را تقويت مي‌کند، بلکه به‌صورت ناخودآگاه سلامت و سازگاري ژنتيکي طرفين را ارزيابي مي‌کند. پژوهش‌ها نشان مي‌دهند که در يک بوسه ده‌ثانيه‌اي، ميليون‌ها باکتري بين زوج‌ها منتقل مي‌شود. با افزايش تعداد بوسه‌ها، ترکيب ميکروبي بزاق دو نفر به هم نزديک‌تر مي‌شود. اين همگرايي ميکروبي به‌عنوان نوعي «همگام‌سازي زيستي» (biological synchronization) تعبير مي‌شود که مي‌تواند حس تعلق و همدلي را تقويت کند. علاوه بر اين، بوسه باعث ترشح هورمون‌هايي مانند اکسي‌توسين، دوپامين و سروتونين مي‌شود که به‌ترتيب حس اعتماد، هيجان و آرامش را در مغز ايجاد مي‌کنند. همزمان، سطح کورتيزول (هورمون استرس) کاهش مي‌يابد و پيوند عاطفي بين دو فرد عميق‌تر مي‌شود. بنابراين، بوسه يک مکانيسم فيزيولوژيک پيچيده براي انتخاب جفت و تقويت پيوندهاي اجتماعي است که هم جسم و هم ذهن را درگير مي‌کند. در مجموع، بوسه را مي‌توان پلي ميان زيست‌شناسي و احساس دانست؛ حرکتي که هم ريشه در ژن‌هاي ما دارد و هم در عميق‌ترين لايه‌هاي فرهنگ و عاطفه‌مان شکوفا مي‌شود.

ريشه‌هاي تاريخي بوسه

شواهد تاريخي نشان مي‌دهند که بوسه، به‌عنوان رفتاري اجتماعي و عاطفي، دست‌کم به عصر برنز بازمي‌گردد؛ زماني که متون باستاني آن را هم نشانه‌ي عشق و هم نشانه‌ي احترام توصيف مي‌کردند. اين ريشه‌ها، فراتر از تصوير رمانتيک امروزي، بوسه را به‌صورت يک آيين ارتباطي جهاني اما با تنوع فرهنگي نشان مي‌دهند.

شواهد باستاني در بين‌النهرين

قديمي‌ترين اسناد مکتوب از بوسه در متون سومري و اکدي (Sumerian and Akkadian texts) در ميان‌رودان (Mesopotamia) به بيش از ۲۵۰۰ سال پيش از ميلاد بازمي‌گردد. در اين متون، بوسه اغلب در زمينه‌هاي عاشقانه يا آييني ذکر شده است؛ براي نمونه در سرودها و طلسم‌هاي اساطيري، خدايان براي نشان‌دادن عشق يا اتحاد خود از بوسه بهره مي‌بردند. همچنين در متون روزمره ميان مردم، بوسه کاربردي اجتماعي داشته و حتي ميان اعضاي خانواده يا در آيين‌هاي احترام به بزرگان نيز ديده مي‌شود. تحليل‌هاي جديد در سال ۲۰۲۳ از سوي Arboll و Rasmussen در مجله‌ي Science نشان داده‌اند که بوسه در بين‌النهرين دست‌کم هزار سال قديمي‌تر از نخستين نمونه‌هاي شناخته‌شده در هند بوده و در جوامع طبقاتي آن زمان، به‌صورت رفتاري نمادين براي ابراز احساس، وفاداري يا تسليم عمل مي‌کرد. اين يافته‌ها بوسه را رفتاري اجتماعي و فراگير در ميان مردم، نه فقط طبقات اشراف، معرفي مي‌کنند.

بوسه در تمدن‌هاي هند و روم باستان

در هند باستان، بوسه جايگاه برجسته‌اي در متون عشق‌ورزي داشت. آثار کلاسيکي چون کاما سوترا (Kama Sutra) در قرن دوم ميلادي، بوسه را از حالت ساده و محبت‌آميز تا گونه‌هاي پرشور و عاطفي دسته‌بندي کرده‌اند؛ رفتاري که هم جنبه‌ي جسمي و هم جنبه‌ي روحي عشق را بيان مي‌کرد. اين متون بوسه را به‌عنوان هنري از عشق‌ورزي معرفي مي‌کنند و آن را پلي ميان احساس و بدن مي‌دانند.
در تمدن روم، بوسه نه‌تنها شکل اجتماعي بلکه ساختار قانوني يافت. روميان سه نوع بوسه را متمايز مي‌کردند:

• اوسکولوم (Osculum): بوسه‌ي احترام بر گونه
• باسيوم (Basium): بوسه‌ي محبت‌آميز ميان دوستان يا همسران
• ساويوم (Savium): بوسه‌ي عاشقانه و پرشور

شاعران رومي مانند اوويد (Ovid) و کاتولوس (Catullus) بوسه را در شعرهايشان به اوج زيبايي شاعرانه رساندند. در قراردادهاي ازدواج يا پيمان‌هاي سياسي نيز بوسه به‌منزله‌ي «مهر تاييد» به‌کار مي‌رفت. اين ساختار منظم، بوسه را از يک واکنش غريزي به زباني اجتماعيِ داراي معنا و قاعده تبديل کرد.

تاريخچه فرهنگي بوسه

قديمي‌ترين اشاره‌هاي مکتوب به بوسه در متون سومري و اکدي ميان دو رود دجله و فرات ديده مي‌شود، جايي که بوسه هم در زمينه‌ي عشق و هم در زمينه‌ي احترام توصيف شده است. اين رفتار از ۴۵۰۰ سال پيش در متون عاشقانه، آييني و حتي اسناد خصوصي بازتاب يافته است. در طلسم‌ها و اشعار باستاني، بوسه با روابط عاشقانه و آيين‌هاي باروري همراه بوده و در زندگي روزمره نيز ميان افراد عادي رواج داشته است. در تمدن‌هاي بعدي، همچون هند و روم، بوسه نه تنها شکل هنري و اجتماعي يافت بلکه به‌عنوان نماد عشق، احترام و پيمان نيز معنا گرفت. اين دسته‌بندي‌ها نشان مي‌دهد که بوسه از يک غريزه‌ي طبيعي به زباني فرهنگي و اجتماعي با قواعد دقيق تبديل شده بود؛ زباني که در شعر، قانون و آيين حضور داشت.

تنوع فرهنگي و جهاني نبودن بوسه

برخلاف تصور رايج، بوسه عاشقانه رفتاري جهاني نيست. پژوهش‌هاي انسان‌شناختي بر ۱۶۸ فرهنگ نشان داده‌اند که تنها حدود ٪۴۶ از آن‌ها شکل عاشقانه‌ي بوسه را مي‌شناسند. در برخي جوامع آسيايي و آفريقايي، تماس‌هاي ديگري مانند ماليدن بيني‌ها (hongiدر ميان مائوري‌ها) يا تماس پيشاني جايگزين بوسه‌اند. در اروپاي قرون وسطي، بوسه شکلي مذهبي يافت و به عنوان «بوسه‌ي مقدس» در آيين‌هاي کليسايي استفاده مي‌شد، در حالي که در خاورميانه‌ي باستان، گاه به دليل ترس از انتقال بيماري با ديده‌ي ترديد به آن نگريسته مي‌شد. اين گوناگوني فرهنگي نشان مي‌دهد که بوسه در مرز ميان غريزه و فرهنگ قرار دارد: از يک‌سو ريشه‌اي زيستي در تماس و دلبستگي دارد، و از سوي ديگر تحت تأثير هنجارهاي اجتماعي و باورهاي هر جامعه شکل مي‌گيرد. رسانه‌هاي مدرن، به‌ويژه سينما و فرهنگ پاپ، اين رفتار را جهاني کردند، اما شکل و معنايش همچنان بافت‌محور و فرهنگي باقي ماند.

بوسه در جهان حيوانات

رفتارهاي مشابه بوسه در بسياري از حيوانات اجتماعي مشاهده مي‌شود. شامپانزه‌ها و بونوبوها تماس دهان‌به‌دهان را براي آشتي و کاهش تنش به کار مي‌برند، در حالي که گرگ‌ها با ليسيدن پوزه‌ي يکديگر، نوعي سلام و پذيرش اجتماعي را منتقل مي‌کنند. در برخي گونه‌هاي ماکاک، صداي ملچ‌ملچ لب‌ها (lip-smacking) نشانه‌اي از تعلق و صميميت است. شباهت‌هاي ميان اين رفتارها و بوسه‌ي انساني، از ديدگاه تکاملي، نشان مي‌دهد که بوسه احتمالاً از رفتارهايgrooming و مراقبت اجتماعي در پستانداران عالي ريشه گرفته است. اين پيوند زيستي، بدون نياز به انسان‌انگاري، نشان مي‌دهد که بوسه نقش کليدي در کاهش استرس، حفظ روابط و تحکيم اعتماد ايفا مي‌کند.

بوسه در روابط زوجي و زناشويي

تبادل ميکروبي ميان زوج‌ها نيز به ايجاد يک «ميکروبيوم مشترک» کمک مي‌کند و در نتيجه به تقويت سيستم ايمني مي‌انجامد. در روابط زناشويي، بوسه علاوه بر اثر فيزيولوژيک، به تقويت صميميت، افزايش رضايت و تحکيم پيوندهاي دلبستگي کمک مي‌کند. مطالعات نشان داده‌اند که زوج‌هايي که به بوسه به عنوان بخشي از ارتباط عاطفي نگاه مي‌کنند، رضايت بيشتري از رابطه‌ي خود دارند. در روابط عاطفي و زناشويي، بوسه بيش از آن‌که نشانه‌اي نمادين باشد، ابزاري براي بازسازي پيوندهاي رواني و هيجاني است. کيفيت بوسه يعني حضور ذهن، توجه و احساس در لحظه اهميتي بيش از خود عمل فيزيکي دارد. چنين تماس‌هايي مي‌تواند در بازسازي اعتماد، کاهش تنش‌هاي رابطه‌اي و بازيابي صميميت پس از تعارض نقش داشته باشد. از سوي ديگر، درک تفاوت‌هاي فرهنگي و فردي در معناي بوسه مي‌تواند به مديريت بهتر انتظارات ميان زوج‌ها کمک کند؛ چرا که در همه‌ي فرهنگ‌ها، بوسه به‌عنوان شاخص عشق يا وفاداري تلقي نمي‌شود.

Reference (منابع):

1) Arb?ll, T. P., & Rasmussen, S. L. (2023). The ancient history of kissing. Science (New York, N.Y.), 380(6646), 688–690. https://doi.org/10.1126/science.adf0512

2) Alpert J. S. (2013). Philematology: the science of kissing. A message for the marital month of june. The American journal of medicine, 126(6), 466. https://doi.org/10.1016/j.amjmed.2012.12.022

3) Gilbert, W. H. (2025). The evolution of human lip-to-lip kissing. Journal of Human Evolution
https://t.co/TdRxW4ZE7E
https://doi.org/10.1016/j.evolhumbehav.2025.106775

4) Hill, W., & Wilson, C. A. (2016, Mar 1). Why we kiss. Scientific American.
https://www.scientificamerican.com/article/why-we-kiss/?utm_source=chatgpt.com

5) Jankowiak, william. (2015). Is the Romantic-Sexual Kiss a Near Human Universal? American Anthropologist. https://doi.org/10.1111/AMAN.12286

6) Kort, R., Caspers, M., van de Graaf, A., van Egmond, W., Keijser, B., & Roeselers, G. (2014). Shaping the oral microbiota through intimate kissing. Microbiome, 2, 41. https://doi.org/10.1186/2049-2618-2-41

7) Lameira A. R. (2024). The evolutionary origin of human kissing. Evolutionary anthropology, 33(6), e22050. https://doi.org/10.1002/evan.22050

8) Sherman, E. (2023, May 22). The first kiss in recorded history dates back nearly 5,000 years. Scientific American. https://www.scientificamerican.com/article/the-first-kiss-in-recorded-history-dates-back-nearly-5-000-years/

راوی: برایان بختیاری
متن به قلم: پروانه اله‌دینی