آیا تا به حال فکر کرده‌اید چرا گاهی یک بوی ساده می‌تواند شما را جذب فردی کند و یا گاهی اوقات باعث شود که ما به صورت ناخودآگاه از فردی خوشمان نیاید! یا شما رو در ذهن یک نفر برای همیشه ماندگار کند؟ یا حتی خاطره‌ای فراموش‌شده را زنده کند؟ پشت این پدیده‌ی ساده، یک دنیای پیچیده از «شیمی بدن» پنهان شده که می‌تواند در روابط انسانی، به‌ویژه در روابط عاطفی و جنسی بین مردان و زنان، نقش کلیدی ایفا کند. شیمی بدن در واقع یک ترکیب و تعامل پیچیده ازعوامل بیولوژیکی و شیمیایی مثل هورمون‌ها، میکروبیوم پوست، عوامل ژنتیکی و فرآیندهای متابولیکی است که نهایتاً روی احساسات ما نسبت به دیگران و نحوه ارتباط گرفتن ما با آن‌ها به خصوص در روابط عاطفی تأثیر می‌گذارد.
بوی بدن به عنوان یک سیگنال فرگشتی
بوی بدن، نقش مهمی در ارتباطات شیمیایی انسان دارد. این بوها ناشی از ترشحات غدد آپوکرین هستند که پس از تجزیه شدن توسط باکتری‌های پوست، رایحه‌های متمایزی تولید می‌کنند. اما چرا فرگشت این ویژگی را حفظ کرده است؟ مطالعات نشان می‌دهد که بوی بدن اطلاعات ضروری در مورد یک فرد از جمله وضعیت سلامتی، سطح تستوسترون و حتی سازگاری ژنتیکی را منتقل می‌کند. زنان در مراحل خاصی از چرخه قاعدگی خود حساسیت بیشتری به این بوها نشان می دهند که نشان می‌دهد انتخاب پارتنر ممکن است تحت‌تأثیر سیگنال‌های شیمیایی باشد. تحقیقات نشان می‌دهد که زنان اغلب بوی مردانی را ترجیح می‌دهند که ژن‌های اصلی کمپلکس سازگاری بافتی آن مردان (MHC) به طور قابل‌توجهی با خودشان متفاوت است. این ترجیح ممکن است ایمنی فرزندان را تقویت کند و یک مزیت فرگشتی قابل توجهی را ارائه دهد.
تستوسترون و جذابیت بوی بدن: سطح تستوسترون در مردان بر شدت و ویژگی‌های بوی بدن تأثیر می گذارد. مردانی که سطح تستوسترون بالاتری دارند، تمایل به تولید رایحه‌های قوی‌تر و متمایزتر دارند، که برخی مطالعات نشان می‌دهد که برای زنان جذاب‌تر است. این نشان می‌دهد که بوی بدن ممکن است به عنوان یک شاخص بیولوژیکی سلامت و تناسب تولید مثل عمل کند.
تفاوت‌های فرهنگی و فردی: در حالی که بوی بدن اغلب در جوامع مدرن نامطلوب تلقی می‌شود، نگرش نسبت به آن در فرهنگ‌ها متفاوت است. در برخی فرهنگ‌ها، رایحه طبیعی با مردانگی و جذابیت همراه است. علاوه بر این، تجربیات و ترجیحات فردی درک جذابیت بوی بدن را شکل می‌دهد.
نقش بوها در حافظه و شناخت: حکایت مارسل پروست
روانشناسی بویایی (psychology of olfaction) یا آروماکولوژی (aromachology) موضوعات گسترده‌ای را دربرمی‌گیرد، از تاثیر بوها بر رفتارهای خاص تا توانایی بوها در ایجاد تغییرات عاطفی و فیزیولوژیکی (مانند تغییرات در حالت خلق‌وخو، فعالیت های الکتریکی مغز) و همچنین نقش بوها در توانایی‌های شناختی (مانند حافظه و عملکرد در انجام وظایف)! یکی از مثال‌هایی که اغلب نقل می‌شود، حکایت ادبی پروست است که در آن نویسنده با بوی شیرینی آغشته به چای، تجربیات دوران کودکی را به وضوح یادآوری می‌کند. مارسل پروست، نویسنده مشهور فرانسوی، در اثر معروف خود “در جستجوی زمان از دست‌رفته (À la recherche du temps perdu) ، از شیرینی مادلن (Madeleine) به‌عنوان یک نماد ادبی استفاده کرده است. راوی با خوردن یک تکه مادلن که در چای خیسانده شده، ناگهان به دوران کودکی خود در کومبره بازمی‌گردد. این تجربه نشان‌دهنده “حافظه ناخودآگاه” است، یعنی خاطراتی که به‌صورت غیرارادی و با یک حس، بو، یا طعم خاص زنده می‌شوند. نظریات پروست درباره حافظه بعدها بر روانشناسی شناختی (Cognitive Psychology) تأثیر گذاشت.
این تجربه‌ی پروستی نشان می‌دهد که بوها نه تنها در شکل‌گیری خاطرات عمیق نقش دارند، بلکه می‌توانند بر انتخاب‌های بین‌فردی و عاطفی نیز اثر بگذارند. حافظه بویایی، برخلاف سایر انواع حافظه، مستقیماً با سیستم لیمبیک مغز ارتباط است. این پیوند عصبی می‌تواند توضیح دهد چرا واکنش ما به بوی بدن دیگران، اغلب فوری، شهودی و از نظر فرگشتی معنادار است. چنین فرآیندهای ممکن است در زمینه انتخاب جفت نیز ایفای نقش کنند، زیرا بوها به‌عنوان سیگنال‌های تطبیقی برای ارزیابی صلاحیت ژنتیکی و سازگاری ایمنی فرد مقابل عمل می‌کنند.
نقش بوی بدن در انتخاب شریک و تنوع ژنتیکی
در سال ۱۹۹۵، محقق سوئیسی “کلاوس وِدکایند (Claus Wedekind) “و همکارانش تحقیقی انجام دادند تا بررسی کنند آیا افراد بوی کسی که از نظر ژنتیکی با خودشان همخوانی دارد، ترجیح می‌دهند یا خیر؟ در این آزمایش مردان به مدت دو روز یک تیشرت یکسان پوشیدند (بدون اینکه از دئودورانت و عطر و یا هرگونه محصول معطر دیگری استفاده کنند)، بعد از زنان خواستند تا این تیشرت‌ها رو بو کرده و میزان جذابیت مردها رو براساس رایحه بدن آن‌ها ارزیابی کنند .
گروهی از ژن‌ها به نام مجموعه سازگاری بافتی (MHC) برای توسعه سیستم ایمنی بدن ضروری هستند. افرادی که تنوع بالاتری در این ژن‌ها دارند، سیستم ایمنی قوی‌تری دارند و در برابر بیماری‌ها مقاوم‌تر هستند. به گفته دانشمندان فرگشتی، افرادی که از نظر MHC متنوع‌تر هستند، بیشتر احتمال دارد زنده بمانند و به عنوان جفت‌های مناسب‌تر دیده شوند. در تحقیق وِدکایند، زنان بوی تیشرت‌هایی که مردان با ژن‌های MHC متفاوت از خودشان پوشیده بودند را جذاب‌تر یافتند، که نشان می‌دهد جذب افراد ممکن است تحت تأثیر عوامل ژنتیکی باشد (البته استثنا خانم‌هایی بودن که از قرص‌های ضد بارداری استفاده کرده بودن که ترجیحات معکوسی داشتند). در نتیجه انسان‌ها ممکن است برای تقویت سیستم ایمنی فرزندانشان، به دنبال شریک‌هایی با ژن‌های MHC متفاوت باشند. در سال ۱۹۷۴، پژوهشگر پزشکی لویس توماس (Lewis Thomas) پیشنهاد داد که این تفاوت‌های ژنتیکی ممکن است بوی‌های متفاوتی تولید کنند که می‌تواند بر انتخاب شریک و رفتار جنسی انسان‌ها تأثیر بگذارد.
پس تنوع ژنتیکی همان چیزی است که باعث میشه گونه‌ها فرگشت یا حتی تکامل پیدا بکنن سازگارتر بشن و در برابر چالش‌های محیطی مثل بیماری‌ها مقاومت کنن چون بدون این تنوع زندگی روی کره زمین قطعاً بسیار شکننده‌تر و آسیب‌پذیرتر می‌بود.
References (منابع):
1) https://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/01/6/l_016_08.html
راوی: برایان بختیاری
متن به قلم: پروانه اله‌دینی